نبوغ داستان پردازی اروین د یالوم در آفرینش قصه «وقتی نیچه گریست» به اوج خود می رسد. این داستان یکی از پر کشش‌ترین کتاب های داستانی بود که تاکنون خوانده ام.

واقعیت یا تخیل؟

اگرچه این پرسش، شاید نخستین پرسشی بود که ذهن هر خواننده ای که مطالعه این کتاب را آغاز می کند، به خود مشغول می‌نماید، اما با یک پاسخ آن را کنار گذاشتم: چه اهمیتی دارد؟

اهمیت واقعی یا تخیلی بودن این داستان وقتی کم رنگ تر می شود که بدانید زمان این داستان در سال ۱۸۸۲ میلادی بوده است. اجازه بدهید من هم در این مورد صحبتی نکنم. فقط بدانید که در پایان کتاب شرح مفصلی از داستان توسط اروین د یالوم نگاشته شده است و پاسخ این کنجکاوی بجای خوانندگان داده شده است. شاید مانند من بخواهید تا پایان ندانید: واقعیت یا تخیل؟

روانشناسی یا فلسفه؟

چه کسی دانش ها را از هم جدا ساخته است؟ آیا تعاریف متفاوت برای شاخه های دانش اختراع انسان نیست؟ تا جایی که این شاخه سازی ها به زندگی بهتر بشر کمک می کند به نظر من خوب است در مورد آن صحبت شود؛ اما وقتی گفتن این که فلان بحث روانشناسی است و بهمان بحث فلسفی، دردی را دوا نمی کند؛ اصلا چرا مطرح شود؟ به هر حال کسانی که در این مورد بحث می کنند باید شفاف سازی کنند که از این بحث به دنبال کدام منافع شخصی هستند چون منفعتی برای جامعه و زندگی سایرین ندارد.

درمان وسواس فکری

در این کتاب بدون این که از تکنیک روان شناسی صحبتی باشد، بدون این که از مکتب روان شناسی ذکری شود، به نکات ظریف درمان بیماران مبتلا به وسواس فکری پرداخته شده است.

برای خوانندگان عزیزی که نمی دانند وسواس فکری چیست توضیح این بیماری را به زبان ساده می گوییم: اگر یک فکر به طور مداوم و به طوری که ذهن فرد را از کارآیی طبیعی خود دور کند، مدام در ذهن ما باشد و مدام اندیشه ما را به خود مشغول کند، و این قضیه برای مدت طولانی ادامه یابد، به وسواس فکری مبتلا هستیم.

در کتاب وقتی نیچه گریست با ترجمه خوب سپیده حبیب به روند درمان یک بیمار مبتلا به وسواس فکری به طور دقیق و با شرح کامل اشاره شده است. این که چه حالت هایی ممکن است با شکست رو به رو شود و کدام حالت ها احتمال موفقیت دارد. این که بیشتر بر مبنای منشا می توان بر آن چیره شد یا توجه به معنایی که وسواس برای فرد مبتلا دارد، کارسازتر است.

خواندن این کتاب به کسانی که به وسواس فکری مبتلا هستند، بسیار زیاد توصیه می شود. این عزیزان پس از خواندن این کتاب می توانند بهتر با روان پزشک یا روانشناسی که درمان آنها را بر عهده دارد، همراهی کنند. این همراهی و درک بهتر می تواند روند درمان مبتلایان به وسواس فکری را تسهیل و تسریع نماید.

به نظر شخص من که شاید درست هم نباشد، این کتاب یک چیز را خیلی خوب نشان می دهد. روانشناسی از خود انسان، از خود بیمار برمی‌خیزد و سرچشمه می گیرد. اگر به جای توجه به فرد، به تکنیک و مکتب و این طور چیزها تمرکز کنیم؛ اگر بیشتر به دنبال اثبات خودمان یا روش مان باشیم و به بیمار توجه نکنیم، روانشناسی و روانپزشکی نمی دانیم.

به نظر شخص من کسانی که به طور یک جانبه فقط به یک مکتب و یک فرد متکی می شوند و منحصر به فرد بودن انسان ها را چنین راحت به فراموشی می سپارند، پزشکی را و انسان را فراموش کرده اند. باید دوباره به کلاس درس پزشکی برگردند. باید دوباره انسان را از نگاه یک انسان ببینند نه از لوله تفنگ مکتب یا تکنیک خود.

مرگ، نومیدی و یالوم

شاید یکی از نکاتی که در هر جا یالوم توانسته از آن صحبتی به میان آورده، مرگ است. ترس از مرگ، و ناامیدی چیزهایی است که انسان به ویژه پس از جوانی با آن رو در رو می شود.

از پس این ترس برآمدن همیشه آسان نیست. گاهی انسان ندانسته و از اعماق تجارب خود، واکنشی به آن نشان می دهد که هیچ اثری از ترس مردن در آن نیست. داستان وقتی نیچه گریست به خوبی از این ترس و صورت های غیرمعمول ظهور آن صحبت می کند.

آزادی و انتخاب آگاهانه

یکی از موضوعات بسیار جالب در این کتاب، بحث در مورد آزادی انتخاب و آن هم انتخاب آگاهانه است. در این کتاب که در حال و هوای سال ۱۸۸۲ میلادی و در شهر اروپایی وین قرار دارد، می توان با محدودیت های بسیار زیاد زنان در آن سال ها آشنا شد.

انتخاب آگاهانه چیست؟ آیا ما در زندگی اسیر انتخاب های ناآگاهانه شده ایم؟ آیا بهتر است اکنون همین سرنوشت را آگاهانه انتخاب کنیم؟ این سوالات پس از خواندن کتاب وقتی نیچه گریست در ذهن من شکل گرفت. به قول فریدریش نیچه شاید هم بهتر باشد بگویم به گفته زرتشت، هر کسی هم باید خودش راه خودش را پیدا کند حتی برای انتخاب آگاهانه و تعریف آن.

اگرچه در شاهکار اروین د یالوم با روشی خاص قهرمان داستان انتخاب آگاهانه خود را به بوته آزمایش می گذارد اما هر کدام از ما شاید بتوانیم انتخاب های آگاهانه خود را با روشی دیگر امتحان کنیم.

به هر حال، این نکته که پیش از کاملا تن دادن به انتخاب متفاوت، آن را با پوست و استخوان خود به صورت آزمایشی تجربه کنیم، یک گزینه مطمئن و خوب به شمار می رود.

زنان در کتاب وقتی نیچه گریست

در این داستان چندین زن، نقش های بسیار متفاوتی ایفا می نمایند. شاید یکی از اهدافی که یالوم بدون جلب توجه، در این داستان به آن پرداخته است، زنان باشد. یالوم در شخصیت های داستان چند عنصر را در زنان مختلف جای داده است:

• زیبایی
• استحکام و قدرتمند بودن
• کاری و پرکار بودن
• دقت بالا و توجه به جزییات
• دوستدار خانواده
• پاکدامنی و برداشت های گوناگون از آن
• دوستی و صمیمیت با جنس مخالف
• عشق و مهرورزی
• و موارد دیگری که در زنان مختلف در نظر گرفته است

توجه به نکاتی که درباره زنان در این کتاب وجود دارد، هم برای زنان به جهت شناخت خودشان، هم برای مردان برای تشخیص و انتخاب واکنش می تواند مفید باشد.

بیماری گاهی یک نعمت است

نگاه متفاوت اروین د یالوم در این شاهکار داستانی به موضوع بیماری بسیار ستودنی است. یالوم در این کتاب نشان می دهد که چگونه گاهی بیماری برای فرد فواید گوناگونی دارد. همین دلیل باعث می شود که فرد به دنبال درمان آن نباشد، یا حداقل برای مدتی درمان آن را نخواهد و پس بزند.

کتاب یا فیلم سینمایی؟

از عزیزانی که حوصله یا علاقه خواندن کتاب ندارند، دعوت می کنم فیلم تهیه شده از روی این کتاب را حتما ببینند.